Бяжы, іголка, па канве!

І вышывае, забыўшыся, рука, заміж персідскага ўзору цвяток радзімы васілька… Менавіта так хочацца перафразаваць класіка пасля знаёмства з Ларысай Мікалаеўнай Гняўчынскай, педагогам Цэнтра творчасці дзяцей і моладзі “Світанак” Пухавіцкага раёна, і яе выхаванцамі. Традыцыйная народная вышыўка стала галоўнай у жыцці і педагога, і юных майстроў. Днямі двое з іх, Данііл Дземух і Ірына Кудрашова, вярнуліся з фіналу Рэспубліканскай выставы-конкурсу дэкаратыўна-прыкладной творчасці “Саматканы цуд” адразу з дзвюма перамогамі.

Народная студыя — народныя ўзоры

Народная студыя “Мар’інка”, якой кіруе Ларыса Мікалаеўна ўжо 9 гадоў, добра вядома ў мастацкім асяроддзі дзякуючы творчасці і самога педагога, і яе выхаванцаў. Шмат гадоў запар на ўсіх творчых конкурсах Беларусі яны ў ліку лепшых.

Педагог працуе ў студыі адна і вядзе адразу тры кірункі: народную вышыўку, дэкаратыўны роспіс і дэкаратыўную работу са скурай. Хоць аматараў хапае ў кожнай секцыі, усё ж асаблівыя адносіны ў педагога і ў яе падапечных менавіта да народнай вышыўкі. У гэтым кірунку Ларыса Мікалаеўна з’яўляецца членам Беларускага саюза майстроў народнай творчасці.

“Мы асвойваем розныя тэхнікі: вышыўку стужкамі, бісерам, пэчварк без іголкі, робім кампазіцыі з прыроднага матэрыялу. Але гэта выключна для разнастайнасці, каб дзеці не засяроджваліся на аднатыпнай рабоце. Але асноўны ўпор мы робім на традыцыйную беларускую вышыўку. Ёй аздабляем ручнікі, сурвэткі, сувеніры, пано, адзенне для лялек. Нарэшце набраліся смеласці і цяпер будзем ствараць калекцыю адзення ў натуральную велічыню. Гэта будзе стылізаваная інтэрпрэтацыя — сумяшчэнне сучаснага погляду на адзенне з традыцыйнай вышыўкай, — расказвае педагог і адзначае: — Увогуле, вышываць я люблю. Гэта мне блізка. За гэтым заняткам я адпачываю. Хаця, здавалася б, карпатлівая работа стамляе і рукі, і вочы. Настолькі ўцягваешся, што не заўважаеш часу. Я нават у дом адпачынку еду з вышыўкай: пасядзець з іголкай пасля абеду хоць паўгадзінкі — мой абавязковы рытуал. А перадалася гэтая любоў яшчэ ад мамы і бабулі. Прычым калі мама больш вышывала кветкі, нацюрморты па папулярных тады гатовых схемах, то бабуля вышывала і ткала менавіта традыцыйныя матывы. Я памятаю, як шмат ткала мая бабуля, колькі людзей прасілі яе выткаць посцілкі на падарункі. А калі ёй, старэнькай, было ўжо цяжка, я сама рабіла ёй пракідкі. Але гэтую павагу да такіх рэчаў, як іх цанілі, я памятаю дагэтуль”.

І далучалася да гэтай творчасці Ларыса Мікалаеўна з самага дзяцінства: шыла сабе адзенне, аздабляла яго арнаментам, вышывала кветкамі. Упрыгожвала вышыўкай нават карнавальныя касцюмы. Потым гэтыя два захапленні — ствараць адзенне і ўпрыгожваць яго — выліліся ў дзве прафесіі: спачатку — закройшчык дзіцячага і жаночага адзення, потым — выкладчык выяўленчага мастацтва, чарчэння і народных мастацкіх промыслаў.

Арнамент супраць Мікі Мауса

Калі Ларыса Мікалаеўна прыняла прапанову вучыць народнай вышыўцы дзяцей у “Світанку”, сутыкнулася з тым, што жадаючых займацца гэтым сярод юных мар’інагорцаў не было.

“Вышыўка — гэта справа для самых цярплівых, уседлівых дзяцей, а такіх знайсці складана, — гаворыць педагог. — Усе, хто схільны да творчасці, выбіраюць іншыя віды творчасці, дзе канчатковы вынік можна ўбачыць хутка і адразу, а вышыванне не церпіць мітусні. Тут за адны-двое заняткаў работу не зробіш. А на вялікія вырабы, напрыклад, ручнік, трэба месяц працы і нават больш.

Іграе вялікую ролю і пераемнасць. Калі я прыйшла працаваць у цэнтр, мая дачка вучылася ў школе і прапанавала некалькім сваім сяброўкам зазірнуць да нас. З таго часу цэлая паралель дзяўчат з задавальненнем па 3—4 гады прыходзіла да нас на вышыўку. Праўда, напачатку яны зусім не хацелі вышываць беларускія ўзоры. Ім гэта было нецікава, сумна. Больш падабалася вышываць Мікі Мауса, Спанч Боба і герояў іншых падобных мультфільмаў.

Але мы шмат гутарылі, хадзілі ў музеі, мясцовыя і мінскія, наведвалі выставы, у тым ліку “Калядную зорку”, я прыносіла маляўнічыя кнігі па вышыўцы, расказвала, паказвала… І лёд крануўся. Знайшла дзяўчыну, якая захацела вышыць ручнік, і яна адразу ж стала прызёрам на рэспубліканскім узроўні. Цікавасць паціху стала прачынацца і ў іншых дзяўчат, бо яны зразумелі, што іх Мікі Маусы нікому не цікавы”.

Цяпер Ларысе Мікалаеўне прасцей штогод набіраць групу, праўда, набіраецца яна толькі ў філіяле цэнтра, які знаходзіцца на ўскрайку горада і ў якім займаюцца дзеці з прыгарада. Гарадскія дзеці, колькі педагог ні хадзіла па школах, ні запрашала ў гурток, упарта не хочуць брацца за вышыванне.

Групы ў студыі змешаныя, і ў іх займаюцца дзеці ад першага года навучання да пятага. Былі дзяўчаты, якія займаліся ўсе 9 гадоў. Напрыклад, выпускніца Мілана Яцэвіч наведвала студыю 9 гадоў, мела мноства ўзнагарод за свае вышытыя творы. З НДЦ “Зубраня”, дзе яна праводзіла майстар-класы па народнай вышыўцы, прывезла крышталёвага зубра — найвышэйшую ўзнагароду ў Рэспубліканскім конкурсе “Юныя таленты Беларусі” за захаванне народных традыцый.

“З аднаго боку, змешаная група — гэта няпроста, бо трэба даваць работы рознага ўзроўню складанасці: ад лёгкіх узораў для першакласнікаў да сур’ёзных, выставачных работ старшакласнікаў. Але гэта мне і дапамагае: малодшыя бачаць работы старэйшых дзяцей, іх высокія конкурсныя вынікі, і мне ўжо не трэба матываваць дзяцей, бо яны самі імкнуцца дасягаць майстэрства. Таму я не трачу час на стымуляванне, а з заняткаў у заняткі мы паглыбляемся ў тэму: гаворым пра касцюмы, пра ручнікі, пра значэнне ўзораў, іх сімволіку”, — гаворыць Ларыса Мікалаеўна.

Гонкі на канве

Шчыра не разумее майго пытання “Чаму выбраў вышыўку, а не, скажам, футбол?” дзевяцікласнік сярэдняй школы № 3 Мар’інай Горкі Данііл Дземух. Не згаджаецца ён і са сваімі сябрамі, якія не раздзяляюць яго захаплення вышыўкай і нават лічаць яе немужчынскай справай. Хлопец прыйшоў у гурток у мінулым годзе і, як жартуе сам, прыжыўся. Чатыры вечары ў тыдзень ён праводзіць у студыі.

“Я прыйшоў не ў гурток, а да педагога, бо па чутках ведаў, што Ларыса Мікалаеўна — добры педагог. Па гэтай прычыне займаюся ва ўсіх яе аб’яднаннях: праца са скурай, роспіс, маляванне і вышыванне. Хаця раней займаўся саломкай, вязаннем, паперапластыкай, лепкай з пластыліну. Яшчэ ствараю гліняныя вырабы. Але найбольш мне спадабалася вышываць, асабліва ў тэхніцы “наборам”. Гэта шво наперад іголку, толькі па лічэнні нітак. Так вышываюцца традыцыйныя для беларускага арнаменту ўзоры. Хаця час ад часу вышываю і гладдзю, на вугалкі, раблю мярэжкі. Іншы раз усе гэтыя тэхнікі сумяшчаю ў адным вырабе, дадаю сюды і скуру, і роспіс”, — расказвае Данііл, дэманструючы свае апошнія вырабы ў тэхніцы мікс.

У сям’і Данііла ніколі ніхто не вышываў. Нядаўна завітаў на заняткі яго малодшы брат, другакласнік, але яму пакуль не хапае цярпення. Данііл жа ўпэўнены, што знайшоў сябе. Ды і эксперты гэта пацвярджаюць: толькі за бягучы навучальны год хлопец заваяваў 14 дыпломаў. А на днях атрымаў перамогу на Рэспубліканскай выставе-конкурсе “Саматканы цуд” за пано “Купалінка”.

“Па ўмовах конкурсу, нам трэба было прыехаць з уласна створанымі схемамі на аснове традыцыйных беларускіх узораў, канвой, ніткамі і іголкай і за 4 гадзіны цалкам выканаць сваю работу. Але перад самым пачаткам нам скарацілі час да 3 гадзін, таму я ледзь паспеў, — гаворыць хлопец. — Рыхтуючыся да конкурсу, я шмат трэніраваўся, бо вышываць — гэта адно, а рабіць гэта якасна і адначасова хутка — складана. Часам ночы напралёт сядзеў за канвой, не заўважаючы, што ўжо і сонца ўзышло”.

Вышывае Данііл без пяльцаў, бо, улічваючы яго фенаменальную хуткасць, прыходзіцца ўвесь час іх перасоўваць, губляючы час. Хлопец — ляўша, таму, пакуль трэніраваўся, падабраў уласную тэхніку вышывання абедзвюма рукамі. Ён спадзяецца, што ўменне хутка, без страты якасці працаваць з іголкай яму спатрэбіцца ў будучыні. Данііл марыць стаць хірургам і ведае, што многія знакамітыя хірургі ў вольны час, каб натрэніраваць руку, таксама вышываюць. У Данііла такім чынам ідзе своеасаблівая дапрофільная прыктычная падрыхтоўка. А тэарэтычная праходзіць у перапынках паміж заняткамі ў студыі, калі ён ездзіць на падрыхтоўчыя заняткі ў БДУ.

Лялечны настрой

Ірына Кудрашова, другая пераможца конкурсу, толькі ў малодшай катэгорыі, перамогу атрымала за сашэ — палатняны вышыты мяшочак з купальскімі зёлкамі. Але найчасцей свае вышытыя творы яна пакуль дорыць лялькам. Сёлета Ірына прадставіла на конкурс сваю работу “Новая адзежка для любімай лялькі”. Дзяўчынка прадставіла там сваю любімую старэнькую ляльку з паламанай ножкай. Ірына яе адрамантавала і пашыла ёй народны тураўскі касцюм сярэдзіны ХХ стагоддзя.

У планах Ірыны і Ларысы Мікалаеўны — зрабіць вялікую калекцыю традыцыйных беларускіх касцюмаў для лялек. Пакуль яны стварылі касцюмы ў пухавіцкім і турава-мазырскім строі. Хутка будзе гатова лялька ў калінкавіцкім строі. Для гэтай калекцыі яны плануюць браць аўтарскіх лялек, якіх ужо стварылі для Ірыны і Ларысы Мікалаеўны майстры — выкладчыкі БДПУ імя Максіма Танка. Хаця Ларыса Мікалаеўна ўмее адліваць лялек з шамоту (вадкай гліны) і сама.

“Мы выкарыстоўваем у гэтых касцюмах аўтэнтычныя арнаменты, найчасцей аднатонныя. Апошнія некалькі дзясяткаў гадоў імкнуцца асучасніць матывы, робяць іх рознакаляровымі. Напрыклад, палескія рознакаляровыя стракатыя кветкі, вышытыя манахромнай гладдзю, якія хутка сталі папулярнымі ва ўсёй Беларусі. Я ж люблю чырвоны колер і аднатонны ўзор. Гэта строга і адначасова святочна”, — гаворыць Ларыса Мікалаеўна.

Арнамент — гэта не проста ўзоры, гэта зашыфраваныя пасланні. І што зашыфравана ў іх, як нашы продкі абазначалі абрадавыя святы Купалле, Каляды, Масленіцу, вышываючы фартухі, ручнікі, сарочкі, абрусы, якім сімвалам жадалі дабрабыту ў сям’і, моцнага здароўя, што вышывалі на вясельных ручніках, добра ведаюць усе выхаванцы гуртка. У многім дапамагла і кніга М.Кацара “Беларускі арнамент. Ткацтва і вышыўка”, дзе расшыфроўваюцца сімвалічныя знакі.

Шмат чаму вучыць і фотаспадчына Ларысы Мікалаеўны. “Калі я вучылася ў педагагічным універсітэце, мой дыпломны праект называўся “Беларускі народны касцюм турава-мазырскага строю”, — гаворыць педагог. — Шмат касцюмаў я вывучала ў жыхароў вёсак, наведвала музеі, фонды. Я тады разарылася на фотаплёнках і друку стосаў фотаздымкаў. Захоўваю іх і выкарыстоўваю ідэі ўзораў у працы. Шмат народнай вышыўкі прадстаўлена сёння і ў часопісах. Мы яе творча апрацоўваем, інтэрпрэтуем, дадаём сваё, мяняем кампазіцыю — для ўдзелу ў конкурсах капіраванне чужых работ забаронена”.

На конкурсе пераможцам падарылі каталогі народных узораў для вышыўкі. Не паспелі дзеці вярнуцца, як узяліся за працу. Іх палотны ўжо стракацяць новымі ўзорамі, а з-за пляча ў іх углядаюцца маленькія цікаўныя вочы навічкоў.

Святлана НІКІФАРАВА.
Фота аўтара.