Духоўныя святыні Беларусі

Вось і заканчваюцца вялікія летнія канікулы. Цэнтр турызму, краязнаўства і экскурсій дзяцей і моладзі Бабруйска правёў шмат цікавых спраў для сваіх выхаванцаў: гэта пешыя і водныя паходы, трэніровачныя зборы па турызме, чарговая вахта памяці групы “Абеліск” на Сінявінскіх вышынях пад Ленінградам і маршрут, прысвечаны падзеям 1812 года…

Ну, а мы спланавалі вельмі складаную і па форме, і па змесце краязнаўчую экспедыцыю “Духоўныя святыні Беларусі”. Адважыліся назваць наш маршрут экспеды­цыяй, таму што мелі вопыт даследаванняў: гэта былі і пошукі некаторых аб’ектаў на марш­руце, як камень філарэтаў у глухім лясным рове, і замалёўкі тых пейзажаў, якія ствараў у свой час Напалеон Орда (для параўнальнага аналізу!), і інтэрв’юіраванне насельніцтва… Асабліва многа давялося працаваць з археолагамі. І гэта, магу сказаць, было самым інтры­гуючым заняткам для дзяцей.

Дарэчы, нашы экспедыцыі прахо­дзяць па-турысцку: у актыўным руху, у палатках пры любым надвор’і, з самаабслугоўваннем. Турызм — школа жыцця! Што тычыцца лініі маршруту, то яна нарадзілася таксама невыпадкова. Сустрэчы і духоўныя размовы ў старадаўніх храмах, жыццё ў манастырах і выкананне паслушэнст­ваў — усё гэта раскрывала ў маіх выхаванцаў новыя рысы. Былі і адэкватныя, глыбокія пытанні, і кранальныя слёзы ад сустрэч са святынямі, і дыскусіі. Былі і нейкія дробныя і пацешныя гісторыі…

Такім чынам, у маршруце галоўным пунктам быў Лаўрышаўскі манастыр, а дакладней, работа на яго будаўніцтве. Але перш чым дабрацца да найстарэйшага манастыра на Нёмане ў Гродзенскай вобласці, мы жылі 2 дні ў казцы на цудоўным возеры Свіцязь і знаёміліся са старажытным Навагрудкам. Доўгая дарога да манастыра была звязана з чаканнем сустрэчы з нашымі сябрамі са Слоніма. Дзякуючы ім, я адважылася на ўдзел у будаўніцт­ве Лаўрышаў­скага манастыра. Нашы сябры — гэта вучні 11 класа школы № 2 Слоніма з іх “класнай мамай” Ірынай Радзецкай. Мая калега супрацоўнічае з духоўнай семінарыяй у Жыровіцах. Нашых выхаванцы сустракаліся і на восеньскіх канікулах у Бабруйску, і на Каляды ў Гродна-Верцялішках. Сустрэчы былі цікавыя і свецкай праграмай, і тым, што маім бабруйчанам-“шкоднікам” былі адкрыты храмы ў цёплай сяброўскай атмасферы. Гэта давала надзею на працяг тэмы.

Слонімцы адпраўляюцца ў Лаўрышава ўжо не першы год. Яны працуюць там на азеляненні тэрыторыі манастыра. Студэнты з Горацкай акадэміі прывозяць саджанцы і расаду, а іх спецыя­лісты кіруюць разбіўкай кветнікаў і пасадкай. Месца мне знаёмае: мы ішлі ў Лаўрышаўскі манастыр ад Жукава Барка, што ў Стаўбцоўскім раёне, уздоўж па Нёмане яшчэ ў 2006 годзе. Месца там вельмі прыгожае, далёкае ад цывілізацыі, як і належыць для жыцця манахаў. Лаўрышаўскага старца айца Серафіма няма ўжо ў жывых, але сёння тут ­іншыя манахі, якія сустрэлі нас тады вельмі… патрабавальна і цёпла. Жадаючы папраца­ваць у прыемнай кампаніі з такой добрай мэтай, мы вельмі хацелі паглядзець знакамітыя мясціны ў Слоніме, Жыровіцах. Менавіта туды пасля заканчэння работ у Лаўрышаве павінны былі вярнуцца са слонімцамі на іх аўтобусе і пазнаёміцца з іх малой ра­дзімай і самай вядомай духоўнай крэпасцю на Беларусі.

Але турыстычны паход не заўсёды ідзе так, як запланавана. Таму па дарозе з Баранавіч да Навагрудка мы спыніліся на возеры Свіцязь, дзе паглядзелі легендарнае возера, апетае Адамам Міцкевічам, а таксама адзін з самых старажытных драўляных храмаў Беларусі ў вёсцы Валеўка, што знаходзіцца побач з возерам Свіцязь
(у 1645 годзе храм быў пабудаваны з лістоўніцы; у ім абразы, напісаныя М.Васняцовым; там любіў бываць У.Караткевіч).

а Свіцязі нам пашанцавала: злёгку халаднаватае надвор’е падарыла нам абсалютную адзіноту і казачнае знахо­джанне на лясным возеры. Уваход у турысцкае жыццё, купанне і ўдалая рыбалка з юшкай, прагулкі ў Валеўку і вакол Свіцязі радавалі ўсіх, але не згуртоўвалі. Насцярожваў ня­правільны ­падыход дзяўчынак да вырашэння бытавых праблем. Яны круціліся вакол вог­нішча, ганарыста пазіраючы на хлопчыкаў, а хлопчыкі, акрамя аднаго, не рваліся ў бой. Добра, што надвор’е радавала. А мне было прыкра, што дзеці зусім не хацелі займацца дзённікамі паходу. Там, на Свіцязі, у нас была сустрэча са студэнтам-гісторыкам. Яму блізкая тэма манаства: адну з курсавых ён пры­свяціў жыццю манахаў.

Аднак казка пад назвай “Свіцязь” скончылася. Трэба было рухацца далей да мэты — у Лаўрышава праз Навагрудак. Гэтаму гораду мы прысвяцілі 2 дні. Экспедыцыя мела на мэце пазнаёміць дзяцей з найстарэйшымі цэнт­рамі духоўнай культуры чатырох канфесій для таго, каб мае “шкоднікі” зразумелі, убачылі, адчулі, якая разнастайная культура роднай Беларусі, а заадно і зразумелі, наколькі талерантнае і багатае наша грамадства. Так, мы планавалі знаёмства з каталіцтвам, мусульманствам (і ў Навагрудку, і ў Слоніме ёсць дзеючыя мячэці, сярод нас быў чалавек, які вырас у Азіі і нясе ў сабе мусульманскую культуру Усходу). А яшчэ як дадатак да ведаў аб яўрэйскай гісторыі нашага роднага Бабруйска ў планах было знаёмст­ва з музеем Халакоста ў Навагрудку. Хацелася многае паказаць дзецям.

Навагрудская праграма пачалася з абеду ў каталіцкім манастыры. Потым перадавы атрад з 3-х чалавек з цяжкім багажом на таксі адправіўся на возера Літоўка, каб хутчэй разбіць лагер, а асноўная група прайшла пешшу гэтай казачнай дарогай 5 км.

Пачаліся халодныя дажджы. Але які паход без цяжкасцей! З паходу заўсёды даражэй і памятней тое, што звязана з перашкодамі і цяжкасцямі. У той дзень былі дажджы, недамоўленасці, прыйшлося чакаць экскурсавода ў музеі Халакоста. Успамінаю свае першыя паходы ў ­пачатку супрацоўніцтва з Цэнтрам турызму. Якраз гэтыя дажджы давалі адчуванне яднання з прыродай: можна схавацца ў палатку і пад шолах дажджавых струменяў па тэнце палаткі пі­саць дзённік, маляваць, слу­хаць  гітару, ­успаміны бывалых турыстаў… Але не так усё складвалася з нашымі дзецьмі. З маіх назіранняў раблю высновы, што мы, дарослыя, у паходзе павінны ім даць толькі камфорт і задавальненні. Здабыча дроў, прычым гатовых, не радавала хлопчыкаў, а вось атрыманне кашы адбывалася без аглядкі на блізкіх. І тут прыйшлося рабіць карэктывы. Нейкі побыт браў верх. А вакол — столькі цікавага! Вось да нас пад’ехалі два студэнты-масквічы на веласіпедах, адзін — з Баўманскага інстытута, другі — з універсітэта Ламаносава. Яны за 10 дзён вырашылі аб’ехаць Беларусь, просяць парады…

Ад Навагрудка ў маіх дзяцей засталася рэмарка: “Горы і дождж!!! А на Літоўцы мокра і холадна. І не так прыгожа, як на Свіцязі!”. Парырую: “Але Літоўка — гэта працяг Навагрудка, Міцкевіча, тут быў штаб першага рыцарскага фэсту, тут адбываліся падзеі “Гражыны”. Не ўражвае. І я ўспамінаю “Шлях Адама Міцкевіча” 1998 года: з усіх замкаў у Нясвіжы, Міры, Навагрудку тагачасныя мае дзеці вышэй за ўсё ацанілі замак Міндоўга такімі словамі: “У Нясвіжы быў санаторый, гэты замак заўсёды быў заселены; у Міры рэстаўратары змянілі яго да непазнавальнасці, а вось у Навагрудку — жывая гісторыя! Мы чулі яе дыханне, калі вы нам чыталі “Гражыну”, а мы ў цем­ры яго малявалі! Ён лепшы за ўсіх!”.

Паводле легенды, манастыр перажыў раку, каля якой быў закладзены. Паданне адно­сіць яго заснаванне да пачатку XIII стагоддзя; па пісьмовых крыніцах вядомы з 1262 года. У XVI стагоддзі гэты знакаміты цэнтр беларускага летапісання, у якім была і ўласная школа, і багатая бібліятэка, апынуўся ўжо на правым беразе ракі ў акружэнні непраходных балот. Нёман змяніў рэчышча. Трэцяе адра­джэнне манастыра пачалося ў 1997 годзе. Самае першае Евангелле на Беларусі — рукапіснае Лаўрышаўскае. Яно сёння захоўваецца ў Кракаве.

Заехалі ў Гнесічы мы разам з паласой моц­нага дажджу. Дажджы абяцалі быць зацяжнымі. Мая калега Ірына Радзецкая сустракае нас у Гнесічах і настойліва рэкамендуе перача­каць дождж у суседняй вёсцы Лаўрышава, дзе якраз і працуюць археолагі на раскопках першага Лаўрышаўскага манастыра. Тлумачу для недасведчаных: Лаўрышаўскі манастыр, які будуюць сёння, з’яўляецца пятым па ліку. У вёсцы з аднайменнай назвай на месцы, якое мясцовыя людзі называюць Закляштор’ем, і раскопвае старажытны манастыр прафесар Сяргей Мікалаевіч Расадзін. Яшчэ ў вёсцы Лаўрышава старую закрытую школу перадалі манастыру, і яна з’яўляецца падворкам Лаўрышаўскага манастыра. Вось тут, каб перачакаць навальнічную паласу, і блаславіў нас на пражыванне ігумен айцец Яўсевій.

У школе мы былі не адны. Дзіцячы лагер ня­дзельнай школы жыў сваім жыццём на першым паверсе, а на другім — студэнты Горацкай сельгас­акадэміі, якія і дапамагалі прафесару ў археалагічным даследаванні. Так, умовы былі не з лепшых. Нельга выбівацца з турысцкага рытму: раз у палатках, значыць, у палатках. Пера­чакалі мы дождж 2 дні. Жылі ў адным пакоі са студэнтамі  ў вельмі цесным сусед­стве. Рыхтавалі ежу на вогнішчы ў дождж і пад парасонам. Студэнты былі хлопцамі вельмі сур’ёзнымі, тактоўнымі і прыязнымі. Затое дзеці прагнулі адкрыццяў і самастойнасці ў той час, калі ўсе працавалі на раскопе. Ім сваёй кампаніі ўжо, віда­вочна, было недастаткова. Мае адзінаццацікласніцы бачылі сябе ўжо студэнткамі… Апынуў­шыся ў “цывілізаваных” умовах, дзяўчынкі запатрабавалі пральную машыну і душ, што ў іх працаваў ад бойлера, у якім для ўсіх вады, як вядома, мала.

Добра, што была справа, якая памірыла і з’яднала маю каманду, — гэта раскопкі! Большасць нашага народу проста з прагнасцю накінулася на гэты раскоп. І знаходкі былі цікавыя, і Сяргей Мікалаевіч вельмі камунікабельны (студэнты прытаміліся, а мы былі свежай сілай). Займацца археалагічнымі даследаваннямі было цікава.

Неба пасвятлела, але напружанасць у групе стала расці, таму што чатыром чалавекам з групы археалогія ну проста ніяк не пайшла! Вось якія цікаўныя сёння “шкоднікі”. І да таго ж гэта былі хлопчыкі. Чацвёра з іх нават пальчыкі не запэцкалі ў культурным пласце. Балазе, дажджы прайшлі, і я перабазіравала наш лагер у новае месца — на прыроду, да самага новага Лаўрышаўскага манастыра. Мы разбілі бі­вак каля падножжа сопкі, на якой будуецца новы манастыр. Кажуць, гэтая сопка ў даўніну была такой высокай, што з яе быў бачны Навагрудак. У паўгарызонту віднелася Налібоцкая пушча. Да пушчы было ўсяго паўтара кіламетра, але да нас прыходзілі казулі, лось, над лугам лёталі белагаловыя арлы, каршуны, ноччу палохалі совы і лятучыя мышы. А з другога боку зіхацела сярод ельніку сваімі купаламі купель. Недалёка, за паўкіламетра — Нёман.

а новым месцы мы вырашылі затрымацца яшчэ дзён на пяць. Нам вельмі рад быў прафесар Расадзін; хлопцы выдатна працавалі на раскопе. У нас не атрымліваўся праект са Слонімскім цык­лам, бо яшчэ адна слонімская група, якая павінна была пад’ехаць на аўтобусе, затрымлівалася. З археа­логіяй нам расставацца не хацелася, ды і ехаць сваім ходам з глухамані Навагрудскага раёна нам было вельмі і вельмі цяжка, бо мясцовыя аўтобусы да райцэнтра ходзяць пару разоў на тыдзень. З’ехаць можна было толькі ў ­
5.40 раніцы, але да аўтобуса ісці 8 км. Для гэтага трэба сабраць лагер у 4 раніцы. І вяртацца мы вырашылі праз Карэлічы — Мір — Мінск.

Высветлілася, што з нашай кампаніі палова народу не бачыла Мірскага замка, а тут ён побач. Вырашылі: едзем у Мірскі замак. Пад’ём быў цяжкім, капрызным. Аказалася, за 9 дзён сумеснага жыцця ў палатках дзеці так і не зразумелі, што такі ранні збор — справа агульная і адказная. Была ўстаноўка напярэдадні і свое­часовы адбой, але ўсё роўна мы ледзь паспелі да аўтобуса. У Карэлічах мы былі ў 7 раніцы. Аказалася, што ў аўторак вельмі складана даехаць да Міра. Калі ж мы ўсё ж такі дабраліся ў 15.30, неабходна было хутчэй апынуцца ў мастацкім вучылішчы рэстаўратараў, у якім нас прымалі на начлег, і хутчэй узяць экскурсію ў замак. А з гэтым у Міры заўсёды напружана, асабліва летам і пасля адкрыцця новых экспазіцый. І вось тут мае дзеці, якіх я натхняла і настройвала ўвесь навучальны год, з якімі мы ўзялі ў гэтым годзе першае з 33-х гарадскіх школ месца ў турыя­дзе, адмаўляюцца ісці на экскурсію ў замак. Палова ­каманды не хоча туды ісці. А я марыла, што пакажу выдатныя музеі мастацкага вучылішча, што ўвечары будзем “ганяць прывідаў вакол замка і возера”, як бывала раней, што будзем блукаць па маленькім гарадку… Па крайняй меры ва ўсе папярэднія разы гэта было цудоўна. Але мае дзеці не хацелі нічога… Я зразумела, што я павінна была іх вярнуць у Бабруйск толькі самалётам ці заказным аўто­бусам-экспрэсам. Калі мне, дзясяткі разоў бываўшы тут, на маёй малой радзіме, заўсёды радасна бачыць, наколькі цікава яна юным, то цяпер я не бачу гэтага ў нашых дзецях. Калі 10 гадоў назад па дарогах Навагрудскага ўзвыш­ша я чула захапленні ад пейзажаў і розныя пытанні, то цяпер у аўтобусе дзеці гуляюць у карты, слухаюць музыку, і іх мала або зусім не кранае рэальнае жыццё…

У гэты вечар у Міры я ўсё-такі выштурхала іх перад сном на паўгадзінную прагулку вакол вячэрняга замка. Назаўтра мы прамым аўто­бусам даехалі да Мінска. Заставалася шмат часу да нашага цягніка на Бабруйск, але прапаноўваць экскурсію па Мінску я ўжо не адважылася.

апярэдадні запланаванай экспедыцыі “Духоўныя святыні Беларусі” я право­дзіла работу з будучымі ўдзельнікамі. Мы былі ў храме Святога Ільі Прарока, пісалі даследаванне аб храме Святых Веры, Надзеі, Любові і маці іх Сафіі, які згарэў у 1967 годзе. У рэшце рэшт я прасіла дзяцей адказаць на пытанні анкеты “Што я ведаю пра хрысціянства” і аб хрысціянскіх традыцыях у іх сям’і… Яны ўсе пісалі дакладна, некаторыя нават паведамлялі, што царква для іх — дом родны. На баць­коўскім сходзе я прасіла бацькоў выказаць іх меркаванне аб тэме і мэце нашага краязнаўчага падарожжа. Як бачыце, я ўжо ў канцы свайго апавядання замяніла слова “экс­педыцыя” словам “падарожжа”. Вядома, на раскопках мае хлопцы былі малайцы. Але ў ­іншых сэнсах, якія тычацца знаходжання на святым месцы, мне цяжка даць вызначэнне, што з імі рабілася. Духоўнае выхаванне трэба пачынаць у сям’і, з работы настаўнікаў з бацькамі. У далёкім 1992 годзе падчас экскурсіі па Бабруйскай крэпасці мае маленькія пяцікласнікі пры выглядзе апаганенай брацкай магілы падпольшчыкаў часоў грамадзянскай вайны прапанавалі самім прыйсці сюды і прывесці пахаванне ў належны стан, а потым пайсці ў храм, які аднаў­лялі, і паставіць свечкі. Гэта пацвярджалася словамі: “Бо тут бабруйчане пахаваны, хутка Радаўніца, а іх магілы не прыбраны”. Мы зрабілі ўсё, як прапанавалі дзеці, і нават больш — яшчэ і дошку са зваротам, напісаным дзецьмі, павесілі.

Паважаныя, неабыякавыя чытачы, калегі! Куды мы ідзём? Пытанне трывіяльнае, прабач­це, але пра гэта маўчаць нельга. Што для нас важней? Што адбываецца з нашымі дзецьмі? І ўсё ж трэба сеяць насенне дабра, каб гэтае зерне дало ўсходы.

Людміла ДАБРАВОЛЬСКАЯ,
педагог дадатковай адукацыі
Цэнтра турызму, краязнаўства і экскурсій дзяцей і моладзі Бабруйска.