Зоркі ў сэрцы, атамы на далоні

Музейная педагогіка плюс гісторыя і геаграфія раўняецца гісторыка-этнаграфічны школьны музей. Музейная педагогіка плюс гісторыя і дапрызыўная падрыхтоўка раўняецца школьны музей баявой славы. Музейная педагогіка плюс мова і літаратура раўняецца літаратурна-краязнаўчы школьны музей. Музейная педагогіка плюс біялогія раўняецца эколага-біялагічны школьны музей… Калі ж да музейнай педагогікі дадаць фізіку, хімію, алгебру, геаметрыю, астраномію, інфарматыку, то ў выніку атрымаецца даволі рэдкі па сваёй тэматыцы політэхнічны музей.

Экспанаты школьных музеяў звычайна паводзяць сябе даволі спакойна: яны ціха-мірна ляжаць пад бліскучым шклом і ўважліва назіраюць за цікаўнымі поглядамі экс-курсантаў. Пра сярэднюю школу № 30 Гомеля так не скажаш. Дзверы з шыльдай “Політэхнічны музей” адкрываюцца, наведвальнікі заходзяць, святло выключаецца — і ў паўцемры пачынаецца незвычайнае дзейства: экспанаты то круцяцца, то лётаюць, то падскокваюць, то падміргваюць табе рознакаляровымі лямпачкамі, то грукацяць, то нібыта смяюцца, то раптоўна пачынаюць іграць папулярныя мелодыі. Першыя думкі: у школе завёўся музейны палтэргейст. Канечне, гэта няпраўда, а прычынай паранармальных, як здаецца ў пачатку экскурсіі, музейных з’яў з’яўляецца працавітасць, фантазія і творчасць некалькіх пакаленняў настаўнікаў і вучняў.
Работа па афармленні экспазіцыі пачалася яшчэ ў 70-я гады, калі заслужаны настаўнік БССР і першы кіраўнік музея Святлана Георгіеўна Багдановіч стварала разам з вучнямі на факультатыўных занятках з падручных матэрыялаў незвычайныя мадэлі. Напрыклад, над стварэннем электрыфікаванай мадэлі тэрмаядзернай электрастанцыі навучэнцы старшых класаў працавалі на працягу двух гадоў. Для пачатку былі перачытаны адпаведныя раздзелы навукова-папулярных часопісаў, і толькі потым пачалася праца. З яе вынікамі азнаёмяць экскурсаводы, а вось прынцып дзейнасці электрастанцыі (канкрэтна тэрмаядзернага рэактара тыпу “Такамак”, паравога катла і паравой турбіны, генератара электрычнага току, кандэнсатара пары) падкажуць рознакаляровыя лямпачкі, якія ўспыхваюць адна за адной. Уключаецца мадэль праз пульт. Наогул, пра пульт можна было не ўзгадваць, ім нікога сёння не здзівіш, аднак у 70-я гады мінулага стагоддзя для савецкіх вучняў пульт быў амаль што чароўнай палачкай. Нядзіўна, што мадэль выстаўлялася ў Маскве на ВДНГ у 1978 годзе, а яе юныя аўтары сталі лаўрэатамі ўсесаюзнага агляду навукова-тэхнічнай творчасці моладзі. Пахвальныя водзывы гомельскія школьнікі атрымлівалі і на падобных выставах у Чэхіі, Панаме, Мексіцы, не гаворачы ўжо пра штогадовы ўдзел у абласных і рэспубліканскіх выставах навукова-тэхнічнай творчасці навучэнцаў.

Пасля таго, як Святлана Георгіеўна пайшла на заслужаны адпачынак, музейную эстафету пераняла Таццяна Мікалаеўна Траццякова. Пад яе кіраўніцтвам з нагоды 20-годдзя музея экспазіцыя была капітальна рэканструявана, адрамантаваны ўсе мадэлі. Акрамя таго, пачалася актыўная пошукавая работа па ўстанаўленні імён навучэнцаў, якія займаліся стварэннем мадэляў. Юныя экскурсаводы працавалі ў школьным архіве, звярталіся ў арганізацыі. У выніку
пошукаў былі ўдакладнены імёны больш як 100 чалавек, а кожнаму з іх накіраваны імянныя запрашальнікі на юбілейныя музейныя ўрачыстасці, якія прайшлі 11 красавіка 1998 года.
Святкаванне юбілею політэхнічнага музея нездарма адбылося напярэдадні Сусветнага дня авіяцыі і касманаўтыкі: асноўная частка экспанатаў прысвечана касмічнай тэматыцы. На дзесяці стэндах першага раздзела экспазіцыі “Дарога да зорак” расказваецца пра гісторыю развіцця касманаўтыкі, пакарэння чалавекам космасу, змешчаны і копіі лістоў перапіскі з касманаўтамі, у тым ліку нашымі землякамі П.Клімуком і У.Кавалёнкам. Менавіта ў гэтай частцы экспазіцыі, калі заходзіць група наведвальнікаў і выключаецца святло, макеты штучнага спадарожніка Зямлі і штучнага спадарожніка Зямлі для вывучэння астэроідаў, касмадрома, двух планетаходаў, касмічнай лабараторыі “Квант” і зоркалётаў “Фатон” і “Іскра” пачынаюць лётаць, круціцца, пералівацца святлом рознакаляровых лямпачак і выдаваць дзіўныя гукі. Канечне, такое гукавое суправаджэнне экскурсіі адбываецца невыпадкова, яно разлічана на эмацыянальнае ўздзеянне, абуджэнне ў вучняў цікавасці да касмічнай тэматыкі.
— Вось, напрыклад, макет планетахода, для стварэння якога была ўзята звычайная шахцёрская каска. Таму і колер экспаната незвычайны — чырвоны. Дарэчы, некаторыя макеты зроблены рукамі папярэдняга кіраўніка музея Анжалікі Віктараўны Белай яшчэ ў час яе вучнёўства. А вось касмічная лабараторыя “Фатон”. Праз маленькі ілюмінатар можна азнаёміцца з бытам касманаўтаў. Бачна, што ўсярэдзіне знаходзяцца мініяцюрныя прыборы, сталы, крэслы камандзіра і членаў экіпажа. Аснова макета — шар з пап’е-машэ, абмазаны пластылінам і абклеены паперай. Канструкцыя лёгкая і надзвычай моцная. А вось рэхалакатар, які нібыта дасылае ў космас сігналы і такім чынам шукае пацвярджэнне існавання пазазямных цывілізацый, — расказваюць экскурсаводы.
Як гэта ні дзіўна, аднак унікальнасць макетаў раздзела “Дарога да зорак” заключаецца не ў іх навуковасці. Ды і назваць іх дакладнымі копіямі караблёў, планетаходаў, касмічных станцый можна з вялікай нацяжкай. Больш правільна сказаць так: гэта ўвасабленне дзіцячых мар пра палёты на далёкія планеты і зоркі, вобразаў літаратурных твораў на фантастычную тэматыку. У гэтым і заключаецца каштоўнасць экспанатаў. Знаёмства з імі развівае ў навучэнцаў фантазію, дае шырокую і бясконцую, як Сусвет, прастору для яе рэалізацыі, далучае навучэнцаў да цудоўнага свету ведаў, навукі, тэхнікі, мастацтва, фарміруе пачуццё гонару за школу і краіну.

Раздзел “Дасягненні навукі і тэхнікі” прадстаўлены васьмю стэндамі, а таксама мадэлямі радыёлакацыйнай станцыі, касмічнай і тэрмаядзернай электрастанцыямі, Сонечнай сістэмы. Не менш цікавы і раздзел “Разумныя машыны”. Тут усяго два стэнды, затое якія мадэлі: аўтаматычны маяк, экзаменатар, аўтамат-адгадчык, святломузычныя прыстаўкі, робат-матэматык і цэлая калекцыя вылічальных машын мінулага стагоддзя! Ды не проста вылічальных, а сапраўды разумных машын. Каб пераканацца ў гэтым, кожнаму наведвальніку прапаноўваецца загадаць двухзначны лік. Першую яго лічбу памножыць на пяць, да атрыманага дадаць восем, потым вынік памножыць на два, дадаць другую лічбу першапачаткова загаданага двухзначнага ліку, назваць вынік. Некалькі імгненняў — і пасля некаторых маніпуляцый з аўтаматам-адгадчыкам экс-курсаводы правільна назавуць загаданы вамі лік.
Хоць экспазіцыя і стваралася ў 70—80-я гады, аднак яе экспанаты маральна і навукова не састарэлі, а знаёмства з імі для сучасных школьнікаў асабліва актуальнае. Справа ў тым, што чацвёрты раздзел экспазіцыі прысвечаны гісторыі адкрыцця радыеактыўнасці і выкарыстання атама ў мірных мэтах: у навуцы, тэхніцы, медыцыне (як тут не ўзгадаць будаўніцтва атамнай электрастанцыі і адкрыццё на базе Рэспубліканскага цэнтра інавацыйнай і тэхнічнай творчасці Інфармацыйнага цэнтра па атамнай энергіі!). Цэнтральнае месца раздзела займаюць макеты атамнай электрастанцыі на хуткіх і павольных нейтронах, макет атама алюмінію, нават макет фантастычнага атамнага дырыжабля, а таксама ланцуговай ядзернай рэакцыі. А дакрануцца да арыгінальнай пластмасавай далоні, якая трымае макеты атамаў, з’яўляецца даўняй музейнай традыцыяй. Лічыцца, што рытуал прыносіць удачу, асабліва тым, у каго дрэнныя адзнакі па фізіцы. Настаўнікі ўсё ж скептычна ставяцца да такой традыцыі. Па іх словах, поспехі ў вучобе залежаць толькі ад уседлівасці, працавітасці, жадання спазнаваць таямнічае жыццё атамаў. Для эфектыўнага засваення вучнямі пройдзенага матэрыялу ў музеі рэгулярна праводзяцца ўрокі фізікі па тэмах “Гісторыя адкрыцця радыеактыўнасці”, “Прымяненне атамнай энергіі”, “Рэактыўны рух”. Заняткі па хіміі, алгебры, інфарматыцы і, канечне, астраноміі таксама не рэдкасць для політэхнічнага музея. Праўда, ёсць адзін момант, які кардынальна адрознівае ўрокі ад экскурсій: на працягу 45 хвілін макеты паводзяць сябе ціха-мірна і сваімі выкрунтасамі не адцягваюць школьнікаў ад вучэбнага працэсу.
Нягледзячы на паважны ўзрост, мадэлі знаходзяцца ў рабочым стане і пастаянна дэманструюцца на абласных і рэспубліканскіх выставах тэхнічнай творчасці, а ўдзельнікі школьнага навуковага таварыства “Мара” рэгулярна становяцца прызёрамі гэтых выстаў. Калі гаварыць пра дасягненні гомельскіх навучэнцаў, то нельга не адзначыць і арыгінальныя значкі “Захавальнік памяці”, якія былі ўручаны сённяшнім экскурсаводам навучэнкам 11 класа Дар’і Драч, Настассі Блінковай, Вользе Маісеенка на аднайменным гарадскім мерапрыемстве, якое штогод праводзіцца для вучняў-экскурсаводаў у адным з дзяржаўных музеяў сістэмы культуры.
Кожны музей, як вядома, з’яўляецца жывым арганізмам, экспазіцыя якога не толькі рэгулярна папаўняецца новымі прадметамі, але і перыядычна абнаўляецца. “Гадзіна ікс” настала і для політэхнічнага музея 30-й гомельскай школы: экспазіцыю неабходна крыху абнавіць, зрабіць больш сучаснай. Гэта, канечне, правільная задума сённяшняга кіраўніка музея настаўніцы фізікі Алены Томаўны Ахраменка. Аднак у гэтай справе важна не перастарацца, правесці абнаўленне так, каб захаваліся ўсе макеты і асабліва — адметная музейная атмасфера. І яшчэ: экспанаты ні ў якім выпадку не трэба рабіць спакойнымі і паслухмянымі. Няхай яны і надалей лётаюць, круцяцца, падскокваюць, пераліваюцца святлом рознакаляровых лямпачак, адным словам, абуджаюць у сэрцах юных наведвальнікаў мары пра палёты на далёкія планеты і зоркі, прымушаюць задумвацца над роляй мірнага атама ў нашым жыцці.

Ігар ГРЭЧКА.
Фота аўтара.